Pod koniec XIX wieku Stanisław Przybyszewski rozruszał niemrawe środowisko artystyczne Krakowa, pomagając mu wkroczyć w twórczy okres Młodej Polski. Jest to jego niewątpliwa zasługa i z tym nie polemizuję. Stach był znakomitym animatorem i inspirującą osobowością. Mam jednak problem z Przybyszewskim-artystą i Przybyszewskim-człowiekiem. Kiedyś nawet napisałam o tym tekst pod tytułem Nie lubię Przybyszewskiego.
I to jest właśnie ten problem. Kiedy już, już wydaje mi się, że mogłabym poczuć do tego pisarza sympatię, trafiam na kolejny fakt z jego życia, lub zdanie w jego dziele, które na nowo mnie zniechęca. Ale coś jednak mnie do niego ciągnie, coś mnie ku niemu pcha i skłania do szukania nowych informacji.
Próbowałam czytać jego powieść, Synowie Ziemi. Nie dałam rady. Nie przez język tego utworu, tylko przez jego pyszałkowatą treść. A przecież zdarzało mi się czytać dużo gorsze rzeczy. I równie egzaltowane, które mi się podobały. Czemu akurat te działają na mnie ta odstręczająco? Mogę jedynie podejrzewać, że przez moje głębokie zainteresowanie Boyem-Żeleńskim i jego epoką czuję z tamtymi czasami jakąś emocjonalną więź i nie podoba mi się sposób, w jaki pan Przybyszewski traktuje swoje otoczenie.
Zaopatrzyłam się w miniaturkę Confiteor. Synagoga szatana, która zawiera przekrój przez twórczość tego autora, a także fragmenty jego listów i kilku opracowań na jego temat. Książeczka jest niewielka, ale robiłam do niej kilka podejść. W końcu udało mi się ją przeczytać. I zauważyłam kilka ciekawych rzeczy.
Listy pisane do narzeczonej (późniejszej żony, Dagny) są utrzymane w podobnej stylistyce, co inspirowane jej osobą poematy. Równie egzaltowane są listy do kochanki, Kasprowiczowej (późniejszej drugiej żony). Ta miłosna korespondencja ma w sobie wiele ze stylistyki pisarstwa Przybysza. O ile w liście ogniste słowa i wielokrotnie powtarzane wyznania można usprawiedliwić ich osobistym, miłosnym i prywatnym charakterem, o tyle przenoszenie tych gorących uczuć do literatury w skali niemal 1:1 niekoniecznie wypada korzystnie. Porównajcie sami. W liście do Dagny, tuż przed ślubem, Stach pisze:
„Moja Ducho
Nigdy nie odczuwałem takiej szalonej, rozpacznej tęsknoty za Tobą jak dzisiaj. […]
W Tobie, przez Ciebie jestem – wszystko zawdzięczam Tobie, bez Ciebie jestem niczym, Ty jesteś moim początkiem, Ty jesteś moim końcem moim groźnym błyskiem chmur, i moim kosmicznym praogniem, i wszystkim, wszystkim!”
Tak pisał do niej i o niej zakochany na zabój Stach. Brzmi obiecująco? Może w liście. Poniżej cytat z poematu Hymn do tęsknoty z cyklu Wigilii.
„A teraz widzę Cię!
Wokół Twej głowy wieniec tysiąca nagich błyskawic, burze lat tysiąca rozszarpały Twoje włosy i cała wieczność szczęścia i rozpaczy ludzkiej wściekłym orkanem rozszalała w Twym sercu. Płyniesz na tęczach obłąkanych mocy, a wola Twa gdyby otchłań kipiących sił.”
Nawet bez jego ciągłych deklaracji można zauważyć wyraźną inspirację osobą Dagny. I byłoby to coś pięknego (może nawet w pewien przewrotny sposób było), gdyby nie fakty. A fakty były następujące: Stach poznał Dagny w 1893 roku i to wtedy napisał cytowane przeze mnie słowa. Zakochał się od pierwszego wejrzenia, z wzajemnością. I choć oboje byli wtedy z kimś związani, wkrótce się pobrali. Różniło ich to, że Dagny poprzednią znajomość zerwała, a Stach nie umiał tego zrobić. Jego poprzednia, wieloletnia kochanka czekała z trójką dzieci, aż on raczy się ustatkować. No cóż, zrobił to z inną kobietą, poprzedniej nie raczył powiadomić, po prostu uznał związek za niebyły i uciekł od tej sytuacji. Na unikaniu problemów znał się świetnie. Marta Foerder źle to zniosła i kilka lat później popełniła samobójstwo.
Związek z Dagny był dość szczęśliwy, szalony i pełen wielkich uczuć. Natomiast zakończył się znów w sposób typowy dla Stacha. Zamiast się przyznać do nowego romansu z Jadwigą Kasprowiczową, po prostu odsuwał się od Dagny, podsuwając ją swoim kolegom artystom. Zdaje się, że zamordowanie Dagny przez Emeryka w samą porę spadło Stachowi jak z nieba. Na korzyść Przybysza trzeba przyznać, że z Jadwigą pozostał już do końca życia. Świństwem były natomiast próby wyczyszczenia historii jego twórczości z inspiracji Dagny, a podejmował je co jakiś czas, zaprzeczając swoim wcześniejszym słowom, jakoby całą swoją najlepszą twórczość zawdzięczał znajomości z Duchą.
Żeby nie było: nie wybielam pozostałych uczestników tych historii. Nie podoba mi się zachowanie Stacha, nie ze względu na aspekt seksualny, tylko etyczny. Tak, zdradzali wszyscy, upadali wszyscy, wszyscy pili i robili miliony głupstw i wszyscy (czy większość) mieli zadatek na egocentryków. Ale Stach był wybitnym egocentrykiem, a właściwie egoistą, może i serdecznym w bezpośrednich kontaktach, ale pozwalającym sobie na beztroskę, która raniła bliskich mu ludzi. Bez skrupułów kłamał i naginał rzeczywistość. I chyba źle pojmował znaczenie słowa szczerość w życiu prywatnym. Jego „genialność” literacka wynikała po części z potrzeb epoki, szukającej nowych ścieżek w sztuce, po części z tego wybujałego egocentryzmu. A ponadto jego miłość była przede wszystkim mocno egoistyczna.
I tak właśnie odbieram twórczość Stanisława Przybyszewskiego. Poprzez jego wybujały egoizm, skłonność do kręcenia, do kłamstwa i do manipulacji. Zaryzykowałabym także diagnozę jakichś poważnych zaburzeń psychicznych, ze względu na ciągłe wahania nastroju. A przy tym wszystkim ta urocza osobowość, ten zaraźliwy żar działania, o którym wspominają pamiętnikarze, szczególnie Boy-Żeleński. Duża dwoistość natury, rozdwojenie wręcz.
Myślę, że skoro wreszcie przebrnęłam przez tę niewielką antologię tekstów Przybysza, wkrótce podejmę próbę przeczytania którejś z jego powieści, lub dramatu. Być może nawet poezji. Cały czas liczę na to, że w jakiś sposób zmienię swoje zdanie o nim. Może kiedyś się uda. Chciałabym. Na razie mój problem pozostaje nierozwiązany.