Obejrzane 19 marca 2016 roku.
Spotykają się Polak, Żyd i Niemiec… Brzmi jak początek dowcipu, a to tylko ironia losu. Trzy nacje rzucone na jedną ziemię, trzech bohaterów: Karol Borowiecki (Rafał Szumera), Moryc Welt (Marcin Kątny) i Maks Baum (Dawid Kartaszewicz), opętanych jednym marzeniem. Każdy z nich chce zarobić olbrzymie pieniądze w łódzkim Eldorado. Poza tym dzieli ich wszystko.
Nie czytałam Ziemi Obiecanej. Nie oglądałam też wersji filmowej. Powiem więcej: nie przepadam za Reymontem odkąd próbowałam przeczytać Chłopów. Jak zwykle nadrobię lekturę. Do tej pory zapoznałam się jednak z jej treścią i fragmentami. Zapowiada się ciekawiej, niż wspomniana lektura szkolna. Sądząc po tym, co widziałam na scenie, nie jest to mylne przekonanie.
Fabryki snów
Co łączy industrialną Łódź z przełomu XIX i XX wieku ze współczesnym musicalem? Każda z tych rzeczywistości kreuje sny o pewnym spełnieniu. A z ich połączenia otrzymujemy taki oto aktualny w treści spektakl muzyczny o łódzkiej Ziemi Obiecanej.
Każda namiętność może zamienić się w nałóg. Uwikłani w codzienne zmagania bohaterowie wciąż chcą więcej. Pragną więcej produkować, by więcej zarabiać. Pozostałe aspekty życia podporządkowane są więc pieniądzom. Ubodzy ich potrzebują, by żyć, bogaci ich pragną, by po prostu je mieć. Budują kolejne pałace, dokupują więcej maszyn, przez co cierpią zwalniani robotnicy, traktowani jak niewolnicza siła napędowa, małe trybiki w wielkich machinach fabrycznych.
Ale posiadacze sami stają się jednymi z tych zębatych kół, częścią maszynerii. Takie uwikłanie społeczeństwa w pogoń za pieniądzem doskonale oddaje spektakl Kombinat, oparty na piosenkach zespołu Republika (prezentowany na jednym z koncertów galowych PPA we Wrocławiu). Te same chłodne kalkulacje rządzące ludzkimi zachowaniami. To samo uzależnienie od systemu. Inny moment w historii, ale opisane mechanizmy są niemal identyczne.
Miasto, Masa, Maszyna
Te trzy „M”, które przytaczam tutaj za Peiperem, znalazły swoje zastosowanie również w jednym z tekstów Rafała Dziwisza ze spektaklu Teatru Słowackiego. Są doskonałym streszczeniem tej historii.
Miasto – Łódź. Moloch, który rozwinął się zaledwie w kilkadziesiąt lat z małej osady rolniczej. Miasto pożerające swych mieszkańców. Miasto układów, których podstawą są nie uczucia, a interesy.
Masa – robotnicy. Nie postrzegani przez właścicieli fabryk jako indywidualne istoty, tylko elementy taśmy produkcyjnej. Jednolici poglądowo, z ambicjami przytłumionymi przez próbę przetrwania. Wepchnięci w seryjną produkcję dla ludzi takich jak oni.
Maszyna – obietnica lepszego życia i bajecznych karier. Potwór wypierający czynnik ludzki z produkcji czegokolwiek. Drogie zabawki kapitalistów, sprowadzane z mitycznego Zachodu.
Kto potrafił ujarzmić te trzy elementy, stawał się lokalnym królem i mógł wybudować sobie kolejny łódzki pałac. Kto sobie z nimi nie radził – lądował na bruku.
Władza nici
Te wszystkie zależności ukazano poprzez dosłowne wplątanie bohaterów w sieć błękitnych nici. Tych samych, które produkowały owe masy ludzkie, przy udziale bezdusznych maszyn, w tym ogromnym, zimnym mieście. Jednym dawały bogactwo, innym odbierały życie.
Więziły głównych bohaterów tej opowieści. Wpływały na jakość ich egzystencji, kontrolowały ich uczucia, budziły niskie instynkty, popychały do zbrodni, do aktów rozpaczy i zamiast łączyć – dzieliły.
Tu przytoczę fragment songu z musicalu Rudolf. Afera Mayerling, Sznurki władzy, w przekładzie Doroty Kozielskiej: „Sznurki w tył, sznurki w przód! Marionetki wprawiam w ruch! I znów tak tańczą jak im gram! (…) Stłumię krzyk, zdławię bunt, prowodyra znajdę i wokół szyi sznur okręcę (Nie wychyli się już nikt!). Szczęście wam może dać ten, kto sznurki władzy ma i wie, jak nie poplątać ich!”
Tymi słowami opisywał swoją rolę na dworze cesarskim demoniczny hrabia Taafe. To mniej więcej taką władzę oferowała produkcja tych błękitnych nitek. Umiejętnie prowadzona, dawała kontrolę nad otoczeniem i własnym losem. Wystarczył jednak jeden błąd, jeden kiepski krok, by wpaść w zastawioną przez siebie sieć. To właśnie spotkało bohaterów tej barwnej opowieści.
Kapitalny musical
Dobra historia to podstawa, kapitał początkowy, dobrego spektaklu, także tego muzycznego. Tak określają tę produkcję sami twórcy. Dla mnie jest to idealnie zbilansowany musical. Dobry kapitał zaprocentował pięknym widowiskiem.
Podobała mi się surowość scenografii, bez sztucznie wybudowanego miasta, ze schematycznymi zarysami maszyn i zasugerowanymi delikatnie wnętrzami prywatnych mieszkań, czy przestrzeni miejskiej, z wykorzystaniem elementów multimedialnych i światła.
Pierwszoplanowa postać, Karol Borowiecki, młodzieniec szlacheckiego pochodzenia, stawia wszystko na jedną kartę i postanawia założyć własną fabrykę w Łodzi. Już tylko ten wątek daje podstawy dla widowiska skupionego wokół realizacji jednego z tych wielkich, Amerykańskich Snów, których echa pobrzmiewają w wielkich, amerykańskich musicalach. Dalej jest jeszcze ciekawiej.
Czym byłby spektakl muzyczny bez wątku miłosnego? Karola otaczają piękne kobiety, które za nim szaleją, co on wykorzystuje bez specjalnych wyrzutów sumienia. Uwielbia go bałwochwalczo wspaniała Lucy, żona żydowskiego bankiera. Nadzieję na przyszłość wiąże z nim narzeczona Anka, dobra i miła dziewczyna z rodzinnego Kurowa, która dla niego rzuca majątek i wyprowadza się do Łodzi. I wreszcie zakochuje się w nim bez pamięci Mada, córka niemieckiego fabrykanta, właściciela jednego ze słynnych łódzkich pałaców.
Są w tej historii szemrane interesy, zdrady, konflikty pokoleniowe, czarne charaktery, a przede wszystkim – indywidualne historie, przez które opowiedziano o stosunkach między różnymi warstwami społecznymi (posiadacze a robotnicy) i narodowymi (Polacy, Niemcy, Żydzi). Nie obyło się, rzecz jasna, bez stereotypowego podania postaci, pewnego ich uproszczenia, ale to też mieści się w konwencji musicalowej i przemawia raczej na korzyść spektaklu.
Całe to bogactwo fabuły przekazano w dialogach Reymonta oraz songach autorstwa Rafała Dziwisza i Piotra Dziubka, które połączył w całość Wojciech Kościelniak. I zrobił to naprawdę dobrze. Adaptatorowi udało się uchwycić sedno historii opowiedzianej przez Reymonta i przekazać je w bardzo atrakcyjnej formie słowno-muzycznej.
Część piosenek jest dosyć prosta (mogłam bez problemu dopowiedzieć sobie rym w kolejnym wersie, nie znając go wcześniej), ale nie prostacka. Autor tekstów zna się na swojej sztuce doskonale. Utwory wpadają w ucho i świetnie ilustrują charaktery postaci, które je wykonują: namiętne wyznania miłosne Lucy, determinację Karola, rozpacz zdradzanego bankiera, cynizm lichwiarza. Niestety żadna z piosenek nie zachowała się w mojej pamięci, jednak pamiętam dobrze siłę ich przekazu.
Oglądanie tego spektaklu sprawiało mi dużo przyjemności. Zawsze czekam z utęsknieniem na podniesienie kurtyny. Za kurtyną teatralną czai się nowy świat. Ten z Ziemi Obiecanej był naprawdę wspaniały i pełen spełnionych obietnic. Przynajmniej tych złożonych wobec widza.
ZIEMIA OBIECANA (spektakl muzyczny)
Teatr im. Juliusza Słowackiego, Kraków, Duża Scena
Premiera: wrzesień 2011 roku
TEKST: Władysław Stanisław Reymont
ADAPTACJA I REŻYSERIA: Wojciech Kościelniak
TEKSTY PIOSENEK: Rafał Dziwisz
MUZYKA: Piotr Dziubek
SCENOGRAFIA: Damian Styrna
KOSTIUMY: Katarzyna Paciorek
CHOREOGRAFIA: Beata Owczarek
CHOREOGRAFIA: Janusz Skubaczkowski
PRZYGOTOWANIE WOKALNE: Halina Jarczyk
ASYSTENT REŻYSERA: Magdalena Kozińska
INSPICJENT: Agata Schweiger
OBSADA:
Karol Borowiecki: Rafał Szumera
Moryc Welt: Karol Śmiałek (gościnnie) / Marcin Kątny (gościnnie)
Maks Baum: Dawid Kartaszewicz (gościnnie)
Lucy Zuker: Katarzyna Zawiślak-Dolny
Müller: Krzysztof Jędrysek
Mada Müller: Barbara Garstka (gościnnie) / Ewelina Przybyła
Anka: Karolina Kazoń
Herman Bucholc: Tomasz Wysocki
Mateusz: Maciej Jackowski
Horn: Rafał Dziwisz
Zuker: Feliks Szajnert
Grosglik: Tadeusz Zięba
Robert Kessler: Wojciech Skibiński
Dawid Halpern: Sławomir Rokita
Stach Wilczek: Błażej Wójcik (gościnnie)
Bum-Bum: Grzegorz Łukawski
Michalakowa: Marta Waldera / Agnieszka Judycka
August: Rafał Sadowski
Baum: Jerzy Światłoń
Zosia Malinowska: Julia Siewniak / Matylda Wojsznis
Adam Malinowski: Aleksander Kopański / Michał Woźnica
Malinowska: Hanna Bieluszko Papuga: Gabriela Pawłowicz
TANCERZE:
Aleksander Kopański
Karol Miękina
Gabriela Pawłowicz
Piotr Skalski
Natalia Staninska
Dorota Wacek
Michał Woźnica
ORKIESTRA W SKŁADZIE:
DYRYGENT, I SKRZYPCE: Halina Jarczyk
II SKRZYPCE: Tomasz Góra / Mateusz Jędrysek
WIOLONCZELA: Jacek Kociuban / Alicja Góra
FORTEPIAN: Jacek Bylica
AKORDEON: Jacek Hołubowski / Grzegorz Polus
KLARNET CL, CLB: Andrzej Godek / Jakub Sztencel
TUBA: Przemysław Sokół
BANJO: Krzysztof Oczkowski
KONTRABAS: Grzegorz Piętak
PERKUSJA: Sławomir Berny / Bartłomiej Szczepański
TRAILER